به گزارش ایبِنا به نقل از روابط عمومی بانک قرض الحسنه مهر ایران، حدود چهار دهه موضوع بانکداری اسلامی در ایران محل مناقشه و اختلاف نظرهای زیادی بوده است. تمام اقداماتی که هم برای اصلاح نظام بانکی صورت گرفته تاکنون نتیجه‌ای نداشته و طرحی هم که توسط مجلس شورای اسلامی آماده شده محل اختلاف نظر زیادی میان مجلس و بانک مرکزی است. برای بررسی بیشتر این موضوعات با مرتضی اکبری، مدیرعامل بانک قرض‌الحسنه مهر ایران، به گفتگویی تفصیلی نشستیم که بخش دوم و پایانی این مصاحبه در ادامه می‌آید:
به موضوع اصلاح در نظام بانکی می‌رسیم. همانگونه که مطلع هستید این موضوع در خود قانون عملیات بانکی بدون ربا مورد تأکید قرار گرفته، اما تاکنون به سرانجام نرسیده است و مجلس یازدهم هم وعده‌هایی در این زمینه داده است. تضادهایی هم بین دیدگاه دولت و مجلس در این زمینه وجود دارد. شما این طرح را چگونه ارزیابی می‌کنید و چرا نظام بانکی با آن مخالف است؟
به نظرم دولت چندان در تدوین این اصلاحات دخیل نبوده و این کار عمدتاً از طریق مجلس انجام گرفته است. البته آنها هم استدلال‌های خود را دارند و می‌گویند دولت خیلی دیر لایحه داده، بنابراین خودمان وارد گود شدیم؛ لذا تقصیرات به گردن دولت، بانک مرکزی و سیاستگذاران اجرایی می‌افتد. از سوی دیگر مجلس هم معتقد است که ایرادهای مختلفی به قانون فعلی وارد است و باید برطرف شود و همین ایرادات باعث اعتراضات بسیاری شده است.
استنباط خود بنده با توجه به وضعیت اقتصادی که در کشور می‌بینم این است که بانک‌های ما همانند سایر شرکت‌های کشور متأثر از شرایط اقتصادی هستند؛ بدین معنی که اگر بسیاری از بانک‌ها خوب عمل نمی‌کنند به این دلیل است که تحت تأثیر شرایط کشور و تحریم‌ها قرار گرفته‌اند و یکی از اتفاقات در بدنه سیاست و اقتصاد باعث اثرگذاری بر بانک‌ها نیز خواهد شد. معتقدم تدوین‌کنندگان این اصلاح، بانک‌ها را مقصر همه مشکلات اقتصادی کشور می‌دانند اما بنده چنین نگاهی ندارم و معتقدم اگر مبنا این باشد که بانک‌ها مقصر هستند و جای علت و معلول عوض شود، کلیت اصلاح با مشکل مواجه می‌شود.
اگر این دیدگاه که بانک‌ها مقصر وضعیت اقتصادی کشور هستند را بپذیریم و بر اساس این زیربنا، اقدام به اصلاح نظام بانکی کنیم، راه را اشتباه رفته‌ایم. بسیاری از مواردی که الان مورد اعتراض مجلسی‌ها و علماست تقصیر نظام بانکی نیست، بلکه نشئت گرفته از وضعیت اقتصادی است. تحریم‌ها، رفتار تسهیلات‌گیرندگان و...، همگی در این وضعیت کنونی که پدید آمده است تأثیرگذار هستند.
نظام بانکی با ابزاری به نام پول درگیر است که تقاضای خیلی‌ها را به دنبال دارد بنابراین همه کسانی‌که می‌خواهند از این پول استفاده کنند به انواع طُرُق سعی می‌کنند به این پول دسترسی پیدا کنند. لذا اینکه بگوییم فقط باید نظام بانکی را اصلاح کنیم و کاری به نظام‌های بیرونی همانند وزارت صنعت، وزارت نفت، گمرک، مالیات و... و. نداشته باشیم، اساساً دیگر اصلاح نظام بانکی مفهومی ندارد. لذا باید همه این موارد را با هم اصلاح کنیم.
اقتصاد ما بانک‌محور است و بخش زیادی از مسائل به دوش نظام بانکی است. لذا ایراداتی هم که به نظام بانکی گرفته می‌شود بیشتر است، اما واقعیت این است که خیلی از این مشکلات نشئت گرفته از درون بانک‌ها نیست. موضوع دیگر استقلال بانک مرکزی است که سال‌های سال در مورد آن بحث بوده است. اقتصادی که دولت همواره کسری بودجه خود را از طریق نظام بانکی و بانک مرکزی جبران کرده و اکنون نفت هم تحریم شده و امکان درآمدهای ارزی وجود ندارد؛ بنابراین طبیعی است که دولت با استقلال بانک مرکزی مخالفت می‌کند؛ چرا که ابزار دیگری برای جبران کسری بودجه ندارد.
موضوع دیگر تورم است که حل نشده است. اگر یک تولیدکننده وامی از بانک می‌گیرد و نرخ ارز را حداکثر ۵ هزار تومان پیش‌بینی کرده و قصد دارد مواد اولیه وارد کند اما یک‌باره نرخ ارز به بیست هزار تومان می‌رسد، این موضوع در روز اول نه به ذهن بانک و نه تولیدکننده خطور نکرده است. لذا روشن است که این شخص توان بازپرداخت تسهیلات را ندارد. برای این موضوع در اصلاح نظام بانکی چه چاره‌ای اندیشیده شده است؟ یکی از بزرگ‌ترین مشکلات در نظام بانکی، معوقات است. در کجای اصلاح نظام بانکی این موضوع را مورد توجه قرار داده‌اند که چگونه قرار است مشکل معوقات بانکی حل شود؟ آیا در بانک‌های قرض‌الحسنه هم معوقات وجود دارد؟
بسیار اندک و در حدود نیم درصد است. اما در تسهیلات کلان که مشکلات عدیده‌ای برای تولیدکننده پیش می‌آید و توان رقابت ندارد، به خاطر تحریم دچار بسیاری از مشکلات صادراتی می‌شود، بنابراین تسهیلاتی که گرفته است معوق خواهد شد. حال اگر بانک کارخانه را ضبط کند دچار همان مشکلات صاحب کارخانه خواهد شد و اگر ضبط نکند نمی‌تواند منابعی که از این محل تسهیلات داده را جبران و سود سپرده‌های مردم را بدهد. اینها مسائلی هستند که در طرح اصلاح نظام بانکی مورد توجه قرار نگرفته‌اند و تا زمانی‌که به آنها توجه نشود مشکلی حل نخواهد شد.
در چند سال اخیر از بسیاری از طراحان اصلاح در قانون عملیات بانکی بدون ربا پرس‌وجو کرده‌ایم که معتقدند دیدگاه نظام بانکی هم در این زمینه اخذ شده است. آیا چنین چیزی را تأیید می‌کنید؟ آیا مجلسی‌ها در این زمینه با خود مسئولان بانک قرض‌الحسنه مهر ایران مشورتی کرده‌اند؟
قطعاً بانکی‌ها در جلسات کمیسون اقتصادی مجلس حضور داشته‌اند، اما اینکه چه میزان دیدگاه و استنباط آنها را می‌پذیرند موضوع دیگری است. اینکه دیدگاه نظام بانکی را نمی‌پذیرند به همان مبانی فکری آنها برمی‌گردد که معتقدند ریشه همه مشکلات اقتصادی در نظام بانکی است؛ لذا هرچقدر برای آنها توضیح دهید فایده‌ای ندارد. گاهی برخی از مدیران بانکی می‌گویند چند ماه یک بانک را به همین افراد بدهید تا آن را با همان مبانی نظری که به آن اعتقاد دارند اداره کنند تا متوجه عمق مشکلات شوند.
آقای همتی در بسیاری از این جلسات شرکت و توضیحات لازم را ارائه می‌دهد، اما آنها راضی نمی‌شوند. البته این دیدگاه‌ها ممکن است ناشی از محیط هم باشد، چراکه مردم نسبت به نظام بانکی اعتراض دارند و چون آنها نماینده مردم هستند، بنابراین اگر خلاف گفته مردم عمل کنند خود همین موضوع تبدیل به معضلی دیگر خواهد شد.
در مورد بانک‌های قرض‌الحسنه هم دیدگاهی از ما توسط مجلسی‌ها خواسته نشده، اما مسئولان وزارت اقتصاد یا بانک مرکزی در مواردی از ما خواسته‌اند که در مورد طرح بانکداری نظر بدهیم، اما اینکه چقدر اعمال شده، موضوع دیگری است.
البته در نهایت طرح مجلس و لایحه دولت ادغام و تبدیل به طرح بانکداری جمهوری اسلامی ایران شد. در همین مورد هم این اعتراض وجود دارد که آنچه مجلس به دنبال آن بوده غالب شده و آنچه بانک مرکزی و نظام بانکی پیشنهاد داده‌اند چندان مورد استفاده قرار نگرفته است.
شما آینده این طرح را چگونه پیش‌بینی می‌کنید و اگر قرار است اصلاحی صورت گیرد بهترین شکل آن را چگونه می‌دانید؟
نمایندگان مجلس باید استنباط‌ها را بشنوند و واقعاً به عنوان قانونگذار بر مباحث کشور مسلط باشند. درصد بالایی از نمایندگان مجلس، جدید هستند و بسیاری از آنها اشراف زیادی بر مباحث اقتصادی ندارند، لذا اگر با فوریت به دنبال تصویب این طرح باشند، نتیجه مثبتی حاصل نمی‌شود. حداقل باید مجلسی‌ها مطالعات اقتصادی خود را بالاتر ببرند و شرایطی که باعث این وضعیت اقتصادی شده را درک کنند و بدنه اقتصادی و بانکی را به عنوان ابزار کارشناسی خودشان بپذیرند، اما اگر بخواهند نظام بانکی را مقصر جلوه دهند این طرح در مجلس جدید هم به سرانجام نمی‌رسد.
فعالیت‌های بانک قرض‌الحسنه مهر ایران در زمینه بانکداری اسلامی مشهودتر است. لطفاً بفرمائید در این زمینه چه اقداماتی تاکنون انجام داده‌اید و چه برنامه‌های جدیدی دارید؟
بانک‌های قرض‌الحسنه خلأ بانکداری کشور بوده است. از ابتدای انقلاب یکی از اتفاقات در نظام بانکی این بوده که مردم سپرده خود را به صورت جاری یا مدت‌دار در نزد بانک می‌گذاشتند و بانک‌ها هم با تجمیع آن برای فعالیت‌های اقتصادی کشور استفاده می‌کردند. این باعث اعتراض مردم بود که نظام بانکی به مشکلات آنها بی‌اعتنا است؛ چراکه در مواقعی نیازمند به تسهیلات خُرد می‌شدند و در این موارد باید بانک به آنها کمک کند.
همواره مردم عادی می‌گویند این نظام بانکی چه چیزی به ما رسانده است؛ آن هم ما که پول خود را در نزد بانک گذاشته‌ایم و در مواقعی که به آنها نیاز داریم به ما کمک نمی‌کنند. قبلاً برخی موارد خاص همانند وام ازدواج برای تسهیلات خرد تعریف شده بود، اما وجود بانک‌های قرض‌الحسنه برخلاف بانک‌های تجاری که وظیفه آن جمع‌آوری سپرده‌های خُرد و اعطای تسهیلات کلان است، برای جمع‌آوری سپرده‌های خُرد و ارائه تسهیلات خُرد است؛ لذا این خلأ را تقریباً از حدود ۱۲ سال پیش در نظام بانکی با تأسیس بانک‌های قرض‌الحسنه برطرف کردند.
ماهیت فعالیت بانک قرض‌الحسنه مشخص است و فقط بر اساس یک عقد یعنی قرض‌الحسنه عمل می‌کند که اتفاقاً شفاف‌ترین عقدی است که در نظام بانکداری اسلامی اجرا می‌شود، بنابراین بدون حاشیه است و نیاز به مباحث فنی و مستندات پیچیده‌ای ندارد. لذا بسیار راحت‌تر از بقیه عقود قابلیت اجرایی دارد، اما از منظر تأمین منابع کار بسیار سختی پیش روی بانک‌های قرض‌الحسنه است. بنابراین اگر منابع لازم وجود داشته باشد در عرصه اجرایی هیچ مشکلی نداریم و خدشه‌ای هم وارد نخواهد شد.
در نظام شرعی و فقهی ما هم هیچ کسی در مورد فعالیت‌های بانک‌های قرض‌الحسنه مشکلی ندارد چراکه فقط یک کارمزد می‌گیریم که آن هم به علت هزینه‌های جاری ما است و نمی‌توانیم از محل کارمزد، سود شناسایی کنیم و این اتفاق هم تا الان رخ نداده است، بنابراین کاملاً قابلیت اجرایی شدن دارد. این اقدامات می‌تواند بسیاری از نیازهای کوتاه‌مدت جامعه را پوشش دهد، لذا از منظر مسئولیت اجتماعی نیز بانک‌های قرض‌الحسنه به خوبی و با موفقیت عمل کرده‌اند. مشکل بانک‌های قرض‌الحسنه تأمین منابع است، چرا که تأمین منابع صفر درصدی نیازمند آدم‌های بزرگ است که ذهن خیّر داشته باشند و حاضر شوند برای رفع نیازهای دیگران پول خود را برای مدتی سپرده‌گذاری کنند.
اما در همین شرایط هم بانک قرض‌الحسنه مهر ایران وضعیت خوبی دارد و توانسته اعتماد مردم و خیرین را جلب کند. از یک طرف توانسته نظر خیرین را جذب کند که حساب خود را به این بانک منتقل کنند و از طرف دیگر نیازهای مردم عادی و جامعه هدف را شناسایی کرده و تخصیص لازم را ارائه داده است، اما واقعیت این است که هنوز در ابتدای کار هستیم و جای رشد زیادی در این زمینه وجود دارد چراکه منابع ما محدود است، اما قرض‌الحسنه می‌تواند رشد کند و به نظرم باید ۲۰ درصد از منابع اقتصاد وارد بانک‌های قرض‌الحسنه شود تا مشکلات بیشتری را از مردم برطرف کند.
از منظر عملکردی نیز بانک قرض‌الحسنه مهر ایران در سال ۱۳۸۶ با ۵۰ میلیارد تومان سپرده شروع کرد، اما الان این منابع به ۳۵ هزار میلیارد تومان رسیده است. این مبلغ در شرایط بد اقتصادی و تورم بالا و تحریم‌های اقتصادی نیز جذب شده، اما هنوز انسان‌هایی وجود دارند که بزرگ فکر می‌کنند و در صدد رفع مشکلات مردم هستند. نکته مثبت این قضیه، معوقات پائین است. در نظام بانکی معوقات به صورت شکلی بالای ۱۰ درصد است، اما در بانک قرض‌الحسنه مهر ایران در حدود چهار دهم درصد یعنی کمتر از نیم درصد است. این موضوع دو دلیل دارد که یکی اعتقادی است. افرادی که منابع خود را در بانک مهر ایران می‌گذارند، افراد خیّر هستند و کسانی که تسهیلات دریافت می‌کنند هم از همان طیف هستند، لذا به موقع تسهیلات را پرداخت می‌کنند مگر اینکه واقعاً دچار مشکلی شده باشند.
این در حالی است که در نظام بین‌الملل معوقات کمتر از ۲ درصد نداریم، لذا وضعیت کنونی برای نظام ما یک افتخار و از برکات قرض‌الحسنه است. دلیل دوم، خُرد بودن این منابع است که بازپرداخت آن را تقویت می‌کند و بسیاری از پس بازپرداخت آن بر می‌آیند و اگر شرایط اقتصادی هم تغییر کند، چندان روی آنها تأثیر نمی‌گذارد و تسهیلات‌گیرندان اقساط خود را پرداخت می‌کنند.
